Kultura języka polskiego, Dokumenty
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Kultura języka polskiego
Wykład 1
Język i jego funkcje. Język jako wartość. Kultura języka; kultura języka rozumienie terminu; Składniki kultury języka.
1. Język i jego funkcje
2. język jako wartość
3. Kultura języka
Kultura języka – rozumienie terminu
Składniki kultury języka.
1. Język i jego cele:
Podstawowym celem przekazów językowych jest:
1.1. Zaspokajanie potrzeb komunikatywnych pewnej społeczności polegających na wymianie informacji o rzeczywistości;
1.2. Gromadzenie i przechowywanie tych informacji.
Funkcje języka:
1. Funkcja komunikatywna – gromadzenie i przechowywanie informacji o rzeczywistości pewnej społeczności.
2. Funkcja ekspresywna – wyrażanie swoich poglądów, sądów o wszystkim, uczuć
3. Funkcja nakłaniająca – (impresywna, perswazyjna) wpływanie na innych, na ich zachowanie, przekonywanie kogoś do czegoś, przekazywanie innym osobom określonej wizji świata.
4. Funkcja stanowiąca (kreatywna) - powoduje powstanie nowego stanu rzeczywistości pozajęzykowej, tworzenie, kreowanie świata przedstawionego w utworach literackich.
5. Funkcja estetyczna – wzrusza, wywołuje odczucia estetyczne
6. Funkcja metajęzykowa – za pomocą języka można mówić i pisać o samym języku, wykorzystując ich formę i znaczenie.
7. Funkcja poznawcza – interpretacja rzeczywistości, wyodrębnienie i nazwanie jej składników, oswajanie świata.
Język jako wartość:
Istnieją wartości:
deklarowane – czyli wyrażane przez użytkowników języka odnośnie ich stosunku do języka jako narzędzia uznawanego za ważne;
Uznawane – wyrażone przez rzeczywiste zachowania językowe użytkowników języka. Przejawiają się one w wyrażaniu określonego stanowiska wobec różnych kwestii językowych, w uczestniczeniu w różnych „akcjach językowych” organizowanych przez środki społecznej informacji, a przede wszystkim we własnej praktyce językowej.
Kultura języka:
Kultura języka jest to dbałość o język, wynikająca ze świadomości jego znaczenia w życiu społecznym, a przejawiająca się w rozmaitych działaniach, odnoszących się zarówno do samego języka, jak i do ludzi, którzy się nim posługują.
Kultura języka – rozumienie terminu.
Określenie „kultura języka” jako termin z zakresu językoznawstwa używany jest w kilku znaczeniach:
1. Jako umiejętność mówienia i pisania poprawnego i sprawnego, czyli zgodnego z przyjętymi w danej społeczności regułami (normami) językowymi i wzorcami stylistycznymi. Kultura języka, rozumiana jako zespół wymienionych tu umiejętności, jest wartościowana dodatnio.
2. Kultura języka jako działalność kulturalnojęzykowa – róznorodne zabiegi i działania, takie jak udzielanie porad językowych, upowszechnianie wiedzy o języku czy opis norm językowych.
3. Kultura języka jako synonim postawy wobec języka osób, które się tym językiem posługują – określony stan świadomości językowej użytkowników języka.
4. Kultura języka jako nazwa tej dyscypliny naukowej, albo – szerzej – typu myślenia humanistycznego. Przedmiot wykładany na wyższych uczelniach (przede wszystkim na wydziałach polonistycznych)
Termin ogólny:
Kultura języka jako świadome i celowe posługiwanie się językiem we wszystkich sytuacjach komunikatywnych.
Warunki:
Należy dysponować choćby minimalną wiedzą o języku
Należy wykazywać rzetelność w kontaktach językowych
Jeżeli ktoś nie widzi w języku wartości, nie uzna też za potrzebne zajmowanie się nim, a zwłaszcza kultywowanie go.
Składniki kultury języka:
1. Poprawność językowa – jest to umiejętność polegająca na używaniu każdego elementu języka zgodnie z przyjętymi normami językowymi.
2. Sprawność językowa - polega ona na doborze takich środków językowych, które pozwolą najlepiej dotrzeć do odbiorcy, spowodować jego właściwą reakcję i wywołać u niego pozytywną ocenę mówiącego (piszącego).
3. Etyka słowa - Jest to cecha kontaktu językowego w każdym konkretnym akcie mowy. Zakłada ona określoną postawę nadawcy tekstu wobec jego odbiorcy, a także właściwy stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy.
4. Estetyka słowa – tworzenie tekstów, które wywołują dodatnie, ujemne lub neutralne wrażenie estetyczne u odbiorcy.
Wykład 2
Podstawowe pojęcia teoretyczne kultury języka: teksty, uzus, norma, system.
Tekst:
Tekst jest całością, która odznacza się wewnętrzną spójnością formalną (np. gramatyczną) i treściową, czyli jest koherentny, a dzieki temu, że ma sygnały graniczne, daje się oddzielić od innych tekstów. Tekstem może być zarówno jedno słowo, zdanie, akapit, jak i cały utwór literacki. Każdy tekst odznacza się:
1. Jednostkowością
2. Nietrwałością
3. Indywidualnością.
Uzus językowy:
Uzus językowy jest to panujący w pewnym środowisku albo występujący powszechnie w pewnych typach tekstów zwyczaj używania takich, a nie innych form językowych. Są to zarówno te wyrazy, ich formy i połączenia, które zyskały powszechną aprobatę i są uznawane ogólnie za poprawne, jak i takie składniki tekstów, które dotąd jej nie zyskały i rażą niektórych członków społeczności, jednak mają charakter obiegowy i są tradycyjnie używane.
Norma językowa:
Jest to zbiór tych elementów językowych, które są w pewnym okresie uznane przez jakąś społeczność (najczęściej przez całe społeczeństwo, a przede wszystkim przez jego warstwy wykształcone) za wzorcowe, poprawne lub co najmniej dopuszczalne. Użycie środków językowych należących do normy nie naraża autora tekstu na zarzut, że mówi (pisze) źle, błędnie, nie tak , jak to jest przyjęte.
System językowy:
Przez system językowy rozumie się ogół morfemów (najmniejszych cząstek systemu języka, mających nie tylko określoną formę, lecz także niosących określoną treść) występujących w języku i modeli ich łączenia, a także reguły ich zespalania w jednostki tworzące tekst.
System tworzy pewną potencję, zawiera modele, które mogą być realizowane; w normie realizują niektóre z tych możliwości;
System obejmuje całość – wszystkie elementy językowe; norma stanowi wybór tych z nich, które są faktycznie używane i aprobowane społecznie;
W normie występują elementy językowe, które nie mają oparcia w modelach systemu dlatego, że modele takie w systemie nie występują, albo dlatego, że jeszcze się w nim nie wykształciły.
Funkcje normy wobec systemu:
1. Funkcja realizacyjna – w normie decyduje się o tym, które modele systemu zostaną wypełnione materiałem słownym, a które będą „drogami zamkniętymi”, niewyzyskiwanymi w praktyce językowej.
2. Funkcja selekcyjna – struktury danego języka utworzone według jego systemowych wzorów przechodzą jak gdyby przez „filtr” normy, która część spośród nich eliminuje, inne zaś dopuszcza do obiegu.
3. Funkcja rozdzielcza (dystrybucyjna) – polega na tym, że elementy językowe, występujące jako realizacja alternatywnych wzorów systemu zyskują na poziomie normy zróżnicowanie znaczeniowe lub stylistyczne.
Uzus a norma:
Uzus jest pojęciem szerszym niż norma językowa, obejmuje bowiem oprócz składników normatywnych także elementy językowe rozpowszechnione w pewnym typie tekstów albo w pewnych środowiskach, ale jednocześnie dość powszechnie odczuwane jako nieaprobowalne (np. neologizmy czy wulgaryzmy).
Teksty językowe a uzus i norma:
Teksty językowe obejmują krąg elementów językowych jeszcze szerszy niż te, które mieszczą się w uzusie. Występują tu dodatkowo indywidualizmy, zamierzone i te, które powstały wskutek nieuwagi czy niedostatecznego opanowania języka. Niewiele z tych indywidualizmów ma szanse na wejście do szerszego uzusu czy normy językowej. Niektóre upowszechniają się w języku rodzinnym lub języku małej grupy społecznej. Inne wchodza do normy polszczyzny dzięki autorytetowi ich twórców albo wskutek istotnej potrzeby nazewniczej lub ekspresywnej.
Tekst językowy a uzus, norma i system:
Kierunek
Tekst à uzus à norma à system
Jest drogą awansu środków językowych
Kierunek
System à norma à uzus à tekst
Jest drogą degradacji środków językowych tj. utraty sankcji normatywnej, stopniowego zanikania w uzusie i tekstach.
Wykład 3
Norma językowa – dyskusje zagadnienia z nią związane. Poziomy i typy normy współczesnej polszczyzny. Warianty w normie i ich typy.
Norma językowa:
Wewnętrzny składnik języka. Wybór środków językowych zaaprobowanych społecznie. Takie stanowisko jest nowe, powstało w II połowie XX wieku. Do połowy XX wieku sytuowano normę w sferze zjawisk zewnętrznych wobec systemu językowego. Norma miała być formułowana przez językoznawców jako zbiór nakazów i zakazów oraz zaleceń dotyczących używania wyrazów, ich form i połączeń.
Przyjęcie koncepcji normy jako jednej z wewnętrznych struktur samego języka spowodowała konieczność wyodrębnienia 2 typów normy:
1. Spontanicznej, naturalnej;
2. Skodyfikowanej
Norma spontaniczna, naturalna:
Jest charakterystyczna dla wszystkich odmian języka, a wyraża się umiejętnością wyboru takich środków językowych, które są przyjęte w danej grupie, jako charakterystyczne dla niej i konstytuujące odmianę języka, której ta grupa używa (np. gwara ludowa lub środowiskowa). Norma naturalna kształtuje się spontanicznie w toku długotrwałego używania określonych środków językowych, a obejmuje te środki, które wykazały swoją przydatność komunikatywną. Nie jest spisana, lecz dość jasno określona w danej grupie społecznej. Przekroczenie jej naraża na sankcje w formie dezaprobaty. Norma naturalna jest równa uzusowi w danej grupie.
Norma skodyfikowana:
Jest kształtowana z udziałem refleksji językowej i świadomego odwoływania się do tradycji oraz znajomości systemu językowego. Jest to norma ujęta w opisy, przepisy i wzory. Występuje tylko w odmianie ogólnej języka. Staje się przedmiotem nauczania i popularyzacji, jest nieprzerwanie kultywowana, rozwijana świadomie i celowo. Przestrzega się jej z wyboru i z potrzeby wewnętrznej lub społecznej.
W normie skodyfikowanej wyróżniono 2 poziomy normy skodyfikowanej w obrębie polszczyzny ogólnej:
1. Normę wzorcową;
2. Normę uzytkową.
Norma wzorcowa:
Na normę wzorcową składają się elementy języka i wypowiedzi, które są używane świadomie, z poczuciem ich wartości semantycznej i stylistycznej, a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, które można w niej obserwować. Są akceptowane przez zdecydowaną większość wykształconych Polaków. Przestrzeganie normy wzorcowej jest pożądane we wszystkich kontaktach i rodzajach wypowiedzi o charakterze publicznym, zwłaszcza zaś tych, które są wzorotrwórcze i kulturotwórcze. Norma wzorcowa jest normą wysoką, względnie jednolitą, ponadśrodowiskową, ale nieco zróżnicowaną regionalnie.
Norma użytkowa:
Obejmuje zbiór wyrazów i połączeń, używanych w kontaktach swobodnych, nieoficjalnych, o różnorodnej tematyce. Chodzi więc o zespół środków językowych charakterystycznych przede wszystkim dla tych typów kontaktów, w których język traktuje się jako narzędzie przekazu informacji lub perswazji. Norma użytkowa jest zróżnicowana zarówno ze względu na zasięg, jak i na jakość używanych środków językowych. Można w niej wyróżnić:
1. Normę profesjonalną
2. Normę potoczną regionalną
3. Normę potoczną ogólną.
Norma profesjonalna:
Obejmuje te elementy języka prymarnie pisanego, używane w kontaktach sformalizowanych (w tekstach piśmiennictwa naukowego, technicznego i kancelaryjnego), które są aprobowane w danym środowisku, ale które pozostają poniżej normy wzorcowej.
Norma potoczna regionalna:
Obejmuje te regionalizmy, które są traktowane jako pozostające poniżej normy wzorcowej. Najczęściej występuje w zakresie wymowy, fleksji i słownika.
Norma potoczna ogólna:
Stanowi ona trzon normy użytkowej. Jest charakterystyczna dla tekstów nieoficjalnych, powstających w aktach komunikacji zachodzących między uczestnikami dobrze znającymi się, czyli w tej odmianie polszczyzny, którą wielu badaczy nazywa językiem potocznym. Często występuje w akcentowaniu wyrazów, we fleksji, składni i słowotwórstwa (np. neologizmy, neosemantyzmy) oraz frazeologii.
Wydzielenie poziomu normy użytkowej nie oznacza wcale, że wszystkie elementy występujące w tekstach współczesnej polszczyzny są aprobowane jako normatywne. Wyróżnianie poziomu normy użytkowej wręcz zakłada istnienie form poniżej tego poziomu, a więc elementów nienormatywnych.
Norma jest ze swej natury dynamiczna, gdyż język ciągle się zmienia, zarówno w wyniku tendencji wewnętrznych, jak i wskutek ewolucji przyzwyczajeń językowych jego użytkowników i zmian rzeczywistości zewnętrznej.
Mówimy więc o ciągłej ewolucji normy, przy czym szybciej zmienia się norma użytkowa, zwłaszcza potoczna, wolniej – norma wzorcowa. Dlatego w normie trwa wewnętrzne napięcie miedzy elementami nowymi, tymi, które sa w niej zadomowione i tymi, które powoli z niej ustepują. Między tendencjami dominującymi a marginalnymi, między modelami produktywnymi a nieproduktywnymi. Jest to tzw. elastyczna stabilność
Równowagę i względną stabilność normy można zachować dzięki temu, że zmiany w niej zachodzące są bardzo powolne i polegają na tym, że dwa elementy (nowy i stary)„współistnieją” w normie przez pewien, nawet bardzo długi czas. W wyniku tego w normie mamy liczne środki oboczne, równoległe, pełniące w zasadzie tę samą funkcję. Są to warianty językowe.
Ze względu na stosunek do siebie elementów wariantywnych można wyróżnić trzy typy wariancji w normie:
1. Wariancję alternatywną
2. Wariancję recesywną
3. Wariancję ekspansywną
Wariancja alternatywna:
Obejmuje warianty równoległe, alternatywne, mające oparcie w dwóch modelach systemu, równouprawnione w normie. Wybór jednego wariantu zależy od użytkownika języka. Wariantów alternatywnych nie jest w normie dużo i mają one tendencje do rozpadu, zwykle przez określone nacechowanie jednego z członów pary alternatywnej.
Wariancja recesywna:
O wariancji recesywnej mówimy wówczas, gdy jeden z elementów obocznych wychodzi już z obiegu, jest przestarzały, a przez to ma ograniczony zakres użycia, drugi zaś jest neutralny. Warianty recesywne są pozostałościami dawnych modeli systemowych, dziś ograniczonymi do użyć jednostkowych, a także do języka najstarszego pokolenia Polaków.
Wariancja innowacyjna (ekspansywna):
Z wariancją ekspansywną mamy do czynienia wtedy, gdy do normy językowej wchodzą z uzusu elementy nowe, innowacje językowe. Może to być wynikiem:
1. Tendencji wyrównawczych w języku
2. Dążności do uproszczenia form
3. Tendencji do wyrazistości form językowych (np. formy opisowego stopniowania przymiotników)
4. Mody językowej i wpływów obcych
Warianty innowacyjne występują wyłącznie w normie użytkowej. Jeśli zostaną uznane za składnik normy wzorcowej, przekształcają się w warianty alternatywne.
Szybkość przemian wariancji:
Najwyraźniejsza jest ona w obrębie wariancji recesywnej. Warianty recesywne stopniowo stają się elementami na tyle rzadkimi, że przestają być traktowane jako składniki mowy. Czasami pozostają składnikiem związków frazeologicznych.
Nieco dłużej trwa rozwój wariantów innowacyjnych. Ich wynikiem jest zwykle wejście wariantów innowacyjnych do normy polszczyzny. Zdarza się i tak, że warianty innowacyjne nie tylko zyskują rangę wariantów alternatywnych, ale stopniowo wypierają z użycia swoje odpowiedniki.
Ewolucja w stronę recesywności jednego z członów wariantów alternatywnych to tylko jeden z kierunków rozwoju tego typu wariancji. Likwidacja jej następuje częściej w wyniku procesów różnicowania semantycznego, stylistycznego bądź zakresowego wariantów.
Wykład 4
Innowacje językowe a błędy językowe.
Kryteria oceny innowacji.
Innowacja językowa:
Jest to każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie. Innowacją jest więc nowy sposób wymawiania głoski lub połączenia głosek, nowy sposób akcentowania wyrazu, nowa forma fleksyjna bądź wprowadzenie zasady nieodmienności jakiegoś wyrazu, nowy model słowotwórczy, nowy typ połaczenia składniowego, nowy wyraz znaczenie wyrazu lub nowy frazeologizm.
Te innowacje, które zostały zaaprobowane w normie i systemie, to zmiany językowe.
Innowacje, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie mają uzasadnienia funkcjonalnego, są błędami językowymi.
Rodzaje innowacji:
Wszystkie innowacje można podzielić na:
- Fonetyczne;
- Gramatyczne (fleksyjne i składniowe)
- Leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne, frazeologiczne);
- Stylistyczne ;
- Ortograficzne;
- Interpunkcyjne
Podział innowacji ze względu na funkcje w normie i systemie:
- Uzupełniające;
- Regulujące;
- Rozszerzające;
- Alternatywne;
- Nawiązujące;
- Skracające;
- Precyzujące;
Innowacje uzupełniające:
To elementy językowe, najczęściej wyrazy i połączenia wyrazowe, które „wypełniają” lukę w systemie nazewniczym. Dzielą się na:
- innowacje, które nazywają nowo powstałe lub nowo wyodrębnione desygnaty;
- Innowacje, które zaspokajają potrzebę wyrażania stosunku emocjonalnego mówiących (piszących) do tego o czym mówią (piszą)
Innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny. Są nimi neologizmy słowotwórcze, neosemantyzmy, zapożyczenia zewnętrzne i wewnętrzne oraz neologizmy frazeologiczne.
Innowacje regulujące:
To nowe formy wyrazowe, nowe modele składniowe i słowotwórcze, będące wynikiem usuwania wyjątków z systemu językowego, najczęściej z systemu gramatycznego.
W zakresie frazeologii innowacje regulujące polegają na usuwaniu ograniczeń w zakresie form fleksyjnych, słowotwórczych czy składniowych w komponentach związku.
W zakresie składni, innowacją regulującą są nienormatywne połączenia (np. rząd przyimka pomimo z biernikiem (pomimo to)został zastąpiony przez jego typowy rząd dopełniaczowy (pomimo tego) tak jak w połączeniu pomimo zakazu, chęci, deszczu itp.
Innowacje rozszerzające:
To nowe formy fleksyjne, konstrukcje składniowe, modele słowotwórcze itd., które powstały wskutek dostosowania reguły obejmującej mnie elementów do reguły dotyczącej większości elementów określonej kategorii językowej.
Innowacje alternatywne:
To nowe wyrazy, formy i połączenia wyrazowe, które pojawiają się obok wyrazów, form i połączeń już istniejących, jako wynik nasilania się nowych tendencji językowych. (np. zapożyczenia angielskie, konstrukcje, w których rzeczowniki męskonieżywotne przybierają w Bierniku l.p. Formę dopełniaczową zamiast mianownikowej.
Innowacje nawiązujące:
To nowa forma lub nowe znaczenie elementu językowego, które powstają wskutek nawiązania do innych elementów, podobnych kształtem dźwiękowym lub morfologicznym albo pokrewnych znaczeniowo. Typem innowacji nawiązujących są kontaminacje językowe, czyli innowacje, będące wynikiem przemieszania części dwóch istniejących dotąd elementów językowych (a więc nawiązania do każdej z nich). Kontaminacje zwykle nie uzyskują aprobaty normatywnej, jako elementy nieuzasadnione funkcjonalnie.
Innowacje skracające:
To nowy wyraz, forma lub konstrukcja wyrazowa pozwalająca „zaoszczędzić wysiłek” nadawcy tekstu. Innowacja taka może mieć charakter skrótu bądź skrótowca. Innym jej wynikiem są uniwerbizmy leksykalne ,czyli wyrazy powstałe z wyrażeń dwu- lub więcej słownych. Niektóre innowacje tego typu powodują zmiany w normie językowej.
Innowacje precyzujące:
To takie różnicowanie wyrazów, ich form i znaczeń, które pozwala usuwać zbędną synonimię. Wiele innowacji precyzujących nie uzyskuje aprobaty normatywnej, gdyż są traktowane jako niepotrzebne rozbudowanie tekstu (zbędny analityzm składniowy lub pleonazm).
Ocena normatywna innowacji:
Ocena przydatności innowacji jest jednym z istotniejszym zadań językoznawstwa normatywnego.
Ocenę elementów językowych sprowadza się zazwyczaj do stwierdzenia tego, czy są one zgodne z aktualną normą językową, a więc czy są poprawne, czy też nie.
- Ocena normatywna obejmuje trzy typy zjawisk językowych:
- Ocenia się teksty językowe;
- Ocenia się innowacje językowe;
- Ocenia się środki już istniejące w języku.
Kryterium oceny formy języko...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]