Kult Dionizosa zagrożeniem dla judaizmu w Palestynie pod rządami Seleukidów, żydzi, różne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 45-53
Krzysztof Pilarczyk
Uniwersytet Jagielloæski, Krak
ó
w
KULT DIONIZOSA
ZAGRO
¯
ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE
POD RZ¥DAMI SELEUKID
Ó
W
*
Znany przez wieki kult Dionizosa na Peloponezie z czasem rozprzes-
trzeni‡ siŒ na ca‡„ staro¿ytn„ GrecjŒ, a p
óŸ
niej, g‡
ó
wnie za spraw„ Ale-
ksandra Wielkiego, na AzjŒ.
1
W II w. p.n.e. w‡adcy syryjscy, Seleukidzi,
kt
ó
rzy po Ptolemeuszach przejŒli w‡adzŒ nad Palestyn„, pr
ó
bowali go
narzuci
æ
¯
ydom, o czym tylko jedna wzmianka znajduje siΠw literaturze
¿ydowskiej, a mianowicie w Drugiej KsiŒdze Machabejskiej (6,7), pi
œ
mie
uznanym przez diasporŒ aleksandryjsk„ za
œ
wiŒte, a przez
¯
yd
ó
w pales-
tyæskich za apokryf, natomiast w chrze
œ
cijaæstwie prawos‡awni i katolicy
uwa¿aj„ j„ za ksiŒgŒ natchnion„ i kanoniczn„, za
œ
protestanci za apokryf.
Tekst z tej ksiŒgi pos‡u¿y nam za punkt wyj
œ
cia do ukazania
œ
wi„t dioni-
zyjskich w kontek
œ
cie polityki Seleukid
ó
w wobec podbitego kraju o roz-
winiŒtej religii monoteistycznej
–
judaizmu. Dlatego na wstŒpie w‡a
œ
-
ciwym bŒdzie przytoczy
æ
ca‡„ perykopŒ 6,1-9 z 2 Mch, w kt
ó
rej ta
wzmianka siΠznajduje:
w. 1 Nied‡ugo potem kr
ó
l pos‡a‡ pewnego starca z Aten, aby zmusza‡
¯
y-
d
ó
w do odstŒpowania od praw ojczystych i od tego, aby nie postŒpo-
wali wed‡ug praw Bo¿ych,
w. 2 ale aby zbezcze
œ
cili zar
ó
wno
œ
wi„tyniŒ w Jerozolimie, kt
ó
r„ mieli odda
æ
Zeusowi Olimpijskiemu, jak i tΠna Garizim, kt
ó
r„
–
jak sobie ¿yczyli
mieszkaæcy tego miasta
–
mieli odda
æ
Zeusowi Kseniosowi.
*
Referat wyg‡oszony na sympozjum dionizyjskim zorganizowanym przez Uniwersy-
tet w Symferopolu na Krymie (Sudak, 19 V 2001).
1
A. van den B o r n: Dionysos, w: Bibel-Lexikon, hrsg. H. H a a g, Leipzig 1969,
kol. 338; F. D r „ c z k o w s k i, E. Z w o l s k i: Dionizos, w: Encyklopedia katolicka, Lub-
lin 1979, t. 3, kol. 1334-1336; G. H a u f e: Die Misterien, w: Umwelt des Urchristentums,
Bd. 1: Darstellung des neutestamentlichen Zeitalters, hrsg. von J. L e i p o l d t und
W. G r u n d m a n n, 6. Aufl., Berlin 1986, s. 106-110; M. E l i a d e: Historia wierzeæ i idei
religijnych, t. 1: Od epoki kamiennej do misteri
ó
w eleuzyæskich, Warszawa 1988, s. 249-259.
46
KRZYSZTOF PILARCZYK
w. 3 Nap
ó
r niegodziwo
œ
ci by‡ ciŒ¿ki i trudny do wytrzymania dla wszyst-
kich.
w. 4
Œ
wi„tynia by‡a pe‡na rozpusty i uczt, na kt
ó
rych poganie zabawiali siŒ
z nierz„dnicami, a na
œ
wiŒtych dziedziæcach zbli¿ali siŒ do kobiet, po-
nadto za
œ
jeszcze do wnŒtrza
œ
wi„tyni wnosili to, czego siŒ nie godzi.
w. 5 O‡tarz by‡ pokryty ofiarami niedopuszczalnymi przez Prawo i niego-
dziwymi.
w. 6 Nie by‡o wolno ani zachowywa
æ
szabatu, ani obchodzi
æ
ojczystych
œ
wi„t, ani nawet przyznawa
æ
siŒ, ¿e siŒ jest
¯
ydem.
w. 7 Ka¿dego miesi„ca w dniu urodzin kr
ó
la gorzka konieczno
Ͼ
prowa-
dzi‡a ka¿dego do spo¿ywania ofiar,
kiedy za
œ
przysz‡o
œ
wiŒto Dioni-
zj
ó
w, zmuszano do tego, aby w bluszczowych wieæcach bra
æ
udzia‡
w pochodzie ku czci Dionizosa
[podkr.
–
K.P.] (
…
genomn
š
nhj
Dionus
…
wn
˜
ort`j ”nagk£zonto kisso
Ý
j
œ
contej pompe
Ú
ein tø
Dion
Ú
sw).
w. 8 Za namow„ Ptolemeusza zosta‡o wydane dla s„siad
ó
w miast greckich
rozporz„dzenie, aby one w stosunku do
¯
yd
ó
w tak samo postŒpowa‡y,
zw‡aszcza co do uczt obrzŒdowych,
w. 9 i aby karano
œ
mierci„ tych, kt
ó
rzy nie chcieli przej
Ͼ
na grecki spos
ó
b
postŒpowania. Mo¿na wiŒc widzie
æ
z tego, jak wielki ucisk wtedy
nasta‡.
1. CHARAKTERYSTYKA
�
R
Ó
D£A
2 Mch nie jest, jak mo¿na by s„dzi
æ
po tytule, kontynuacj„ Pierwszej
KsiŒgi Machabejskiej, cho
æ
r
ó
wnie¿ podejmuje temat powstania macha-
bejskiego wznieconego przez palestyæskich
¯
yd
ó
w przeciw syryjskim
okupantom. Opowiedziano w niej te same wydarzenia, kt
ó
rych opis znaj-
duje siŒ w 1 Mch 1-7, koncentruj„c siŒ na osobie Judy Machabeusza,
przyw
ó
dcy powstania, i obejmuj„c okres od 175 r. do 160 r., tj. od wy-
prawy Heliodora przeciw Jerozolimie do zwyciŒstwa Judy nad Nika-
norem, dow
ó
dc„ syryjskim za Antiocha IV Epifanesa, odniesionego
w 160 r. p.n.e.
2
Zosta‡a ona napisana w Egipcie lub (co wydaje siŒ praw-
dopodobniejsze) w Jerozolimie, po grecku,
3
o czym
œ
wiadcz„ badania
2
Por. M. D e l c o r: The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Hellenistic Period,
w: The Cambridge History of Judaism, ed. by W.D. D a v i e s, L. F i n k e l s t e i n, vol. 2:
Hellenistic Age, Cambridge 1989, s. 463.
3
Poza dwoma pocz„tkowymi listami (1,1-9 i 1,10-2,18) w‡„czonymi ostatecznie do
ksiŒgi, kt
ó
re mog‡y powsta
æ
pierwotnie po hebrajsku lub aramejsku (o ile nie s„ one fal-
syfikatami), a nastŒpnie zosta‡y prawdopodobnie przet‡umaczone na grecki przez autora
2 Mch
–
por. W.J. H a r r i n g t o n: Klucz do Biblii, Warszawa 1982, s. 287; G. A r a n d a
P Ø r e z: Druga KsiŒga Machabejska, w: MiŒdzynarodowy komentarz do Pisma
œ
wiŒtego.
KULT DIONIZOSA ZAGRO
¯
ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE
47
leksykograficzne samego dzie‡a i co potwierdzi‡ staro¿ytny pisarz chrze
œ
-
cijaæski Hieronim: [liber] secundus machabaeorum graecus est, quod et
ex ipsa phrasin probati potest.
4
Jej wsp
ó
‡cze
œ
ni komentatorzy coraz czŒ
œ
-
ciej sk‡aniaj„ siŒ ku hipotezie, ¿e powsta‡a ona przed 1 Mch.
5
Samej daty
powstania pisma nie mo¿na precyzyjnie okre
œ
li
æ
. Pierwszy list zawarty
w ksiŒdze (1,1-9) datowany jest na 124 r. p.n.e., a ostatnie wydarzenie,
kt
ó
re zosta‡o w niej opisane
–
klŒska i
œ
mier
æ
Nikanora datowane jest na
160 r. p.n.e. Ponadto nale¿y pamiŒta
æ
, ¿e 2 Mch jest streszczeniem nie-
zachowanego piŒciotomowego dzie‡a Jazona z Cyreny (zob. 2 Mch 2,23;
por. 1 Mch 8,17),
6
kt
ó
re zapewne powsta‡o nied‡ugo po 160 r. p.n.e. Przy-
puszcza siŒ, ¿e jej epitomator (osoba, kt
ó
ra j„ stre
œ
ci‡a lub dokona‡a z niej
wyci„gu
–
por. 2 Mch 2,19-32), wychodz„c z innych za‡o¿eæ i kieruj„c
siŒ odmiennymi przes‡ankami ni¿ Jazon,
7
ukoæczy‡ sw„ pracŒ
–
jak uwa¿a
wiŒkszo
Ͼ
badaczy 2 Mch
–
pod koniec II lub na pocz„tku I w. p.n.e.,
w ka¿dym razie przed podbiciem Palestyny przez Rzymian w 63 r. p.n.e.,
8
poniewa¿ Jerozolima jest w niej ukazana, jako miasto pozostaj„ce w rŒ-
kach
¯
yd
ó
w.
Interesuj„ca nas perykopa (2 Mch 6,1-9) nale¿y do pierwszej czŒ
œ
ci
ksiŒgi (3,1-7,42) traktuj„cej o faktach poprzedzaj„cych powstanie macha-
bejskie (rozdz. 3 i 4), o intrygach pomiŒdzy w‡adcami syryjskimi a najwy¿-
szymi kap‡anami ¿ydowskimi w Jerozolimie oraz represjach spadaj„cych
Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. naukowy W.R. R a r m e r, Warsza-
wa 2000, s. 637.
4
Œ
w . H i e r o n i m: Prologus galeatus, PL 28,556; por. W. T y l o c h: Dzieje ksi„g
Starego Testamentu, wyd. 3 popr., Warszawa 1994, s. 279; T. B r z e g o w y: KsiŒgi his-
toryczne Starego Testamentu, Tarn
ó
w 1996, s. 252-254.
5
Por. M. D e l c o r, jw., s. 463; N.J. M c E l e n e y: 1-2 Maccabees, w: The New
Jerome Biblical Commentary, ed. by R.E. B r o w n, J.A. F i t z m y e r, R.E. M u r p h y,
Englewood Cliffs, New Jersey 1991 (repr. 1999), s. 423. W. Tyloch utrzymywa‡, ¿e
2 Mch powsta‡a po 1 Mch
–
por. W. T y l o c h, jw., s. 282.
6
F. G r y g l e w i c z: KsiŒgi Machabejskie. WstŒp
–
przek‡ad z orygina‡u
–
komen-
tarz, Poznaæ 1961, s. 245-246; E. S c h
ü
r e r: The History of the Jewish People in the
Age of Jesus Christ, vol. 3, Edinburgh 1987, s. 531-537; S. M Πd a l a: Wprowadzenie do
literatury miŒdzytestamentalnej, Krak
ó
w 1994, s. 260-261.
7
S. G „ d e c k i: Historiografia w 2. KsiŒdze Machabejskiej,
„
Ruch Biblijny i Litur-
giczny
”
47: 1994 nr 1, s. 7.
8
W.J. H a r r i n g t o n, jw., s. 287; M. D e l c o r, jw., s. 462; E. Z a w i s z e w s k i:
KsiŒgi Machabejskie, w: WstŒp do Starego Testamentu, red. L. S t a c h o w i a k, Poznaæ
1990, s. 232; S. G „ d e c k i, jw., s. 3; T. B r z e g o w y, jw., s. 254; G. A r a n d a P Ø -
r e z, jw., s. 637. Byli r
ó
wnie¿ badacze, kt
ó
rzy chcieli przesun„
æ
datΠpowstania 2 Mch do
czas
ó
w ¿ycia Jezusa (Schunck), a nawet po nim (Zeitlin
–
czasy Agryppy I, l. 41-44 n.e.)
w przekonaniu, ¿e po epitomatorze mia‡a miejsce jeszcze jedna przer
ó
bka ca‡ej ksiŒgi
–
por. S. G „ d e c k i, jw., s. 4.
48
KRZYSZTOF PILARCZYK
na wyznawc
ó
w judaizmu (rozdz. 5 6,1-17), w koæcu o mŒczeæstwie Elea-
zara, uczonego w Pi
œ
mie, i siedmiu syn
ó
w machabejskich (6,18-7,72). Po
niej nastŒpuj„ jeszcze dwie czŒ
œ
ci: druga (8,1-10,9)
–
traktuj„ca o wal-
kach Judy Machabeusza i jego pierwszych zwyciŒstwach,
œ
mierci Antio-
cha IV Epifanesa, oczyszczeniu
œ
wi„tyni i jej dedykacji, oraz trzecia
(10,10-15,36)
–
ukazuj„ca dalsze walki Judy a¿ do pokonania i zabicia
Nikanora oraz ustanowienia
œ
wiŒta chanuka upamiŒtniaj„cego te wyda-
rzenia. Do g‡
ó
wnego trzonu dzie‡a wprowadzaj„ dwa listy skierowane do
¯
yd
ó
w w Aleksandrii z uwagami epitomatora o jego pracy (do 2,31),
a koæczy go kr
ó
tki epilog (15,37-39), okre
œ
laj„cy cel pisma.
2. KONTEKST HISTORYCZNY
OPISYWANYCH WYDARZE
Ñ
Wydarzenia opisane w interesuj„cej nas perykopie 2 Mch 6,1-9 mia‡y
miejsce w Jerozolimie na prze‡omie 167/168 roku za panowania Antio-
cha IV Epifanesa, w‡adcy syryjskiego, pod kt
ó
rego rz„dami pozostawa‡a
Judea. Podobnie jak i jego poprzednik Antioch III Wielki, kt
ó
ry kraj ten
podbi‡ i przej„‡ po przesz‡o 130 latach rz„d
ó
w nad nim egipskich Ptole-
meuszy (ok. 200 r. p.n.e.), pragn„‡ on ze zdwojon„ energi„ rozpowszech-
nia
æ
w
œ
r
ó
d jego mieszkaæc
ó
w grecki spos
ó
b ¿ycia, instytucje, normy i idee.
Grecki podb
ó
j postrzegany by‡ zatem przez
¯
yd
ó
w zamieszkuj„cych Ju-
deŒ nie tylko jako hegemonia polityczna i obowi„zek p‡acenia podatk
ó
w,
lecz tak¿e
–
jak we wszystkich krajach wschodniego wybrze¿a Morza
Œ
r
ó
dziemnego
–
narzucanie odmiennego stylu ¿ycia
–
hellenizmu, sprzecz-
nego z ich kultur„, a zw‡aszcza z religi„
–
judaizmem.
9
Antioch III Wielki
pozostawa‡ w swych ¿„daniach wobec podbitej Judy umiarkowany, a na-
wet w wydanym edykcie dla
¯
yd
ó
w jerozolimskich zapowiada‡ utrzyma-
nie tradycyjnego statusu i przyw
ó
dztwa w mie
œ
cie, co oznacza‡o, ¿e
starszyzna ¿ydowska, tj. arcykap‡ani i kap‡ani, oraz s‡udzy
œ
wi„tynni
zostali uznani przez niego za przyw
ó
dc
ó
w spo‡eczno
œ
ci i przyznano im
nale¿ne przywileje.
Jazon, mieszkaniec Jerozolimy z rodu kap‡aæskiego, po przejŒciu
w‡adzy przez Antiocha IV Epifanesa obieca‡ w 175 r. p.n.e. nowemu
w‡adcy, rozpaczliwie poszukuj„cemu pieniŒdzy na op‡acenie corocznego
haraczu Rzymowi, du¿„ sumŒ pieniŒdzy, w zamian za co chcia‡ pozyska
æ
sobie stanowisko arcykap‡ana w
œ
wi„tyni jerozolimskiej, co oznacza‡o
9
L.I.A. L e v i n e: Okres hellenistyczny. Aleksander Wielki. Powstanie i upadek dy-
nastii hasmonejskiej, w: Staro¿ytny Izrael. Od czas
ó
w Abrahama do zburzenia Jerozolimy
przez Rzymian, Warszawa 1994, s. 247-255.
KULT DIONIZOSA ZAGRO
¯
ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE
49
jednocze
œ
nie najwy¿sz„ pozycjŒ w spo‡eczno
œ
ci ¿ydowskiej w Judzie.
Licz„c na wzmocnienie swej w‡adzy, zaoferowa‡ jednocze
œ
nie dodatko-
w„ sumŒ za pozwolenie na przekszta‡cenie Jerozolimy w greckie polis.
Poci„ga‡o to za sob„ zmiany spo‡eczno-polityczne (wprowadzenie grec-
kiej konstytucji oraz rady prawodawczej, z kt
ó
rej wy‡aniano archoi
–
przyw
ó
dc
ó
w do rozstrzygania spraw bie¿„cych), religijne (do panteonu
miejscowego wprowadzano greckie b
ó
stwa) i kulturalne (ustanawiano in-
stytucje kulturalne, zw‡aszcza gimnazjon
–
szko‡Œ
œ
redni„ i efebion
–
akade-
miŒ kszta‡c„c„ w sztuce wojskowej).
10
Wkr
ó
tce Jazon zyska‡ upragniony
urz„d, a miasto nowy status. W dwa lata p
óŸ
niej (173 r. p.n.e.) odwiedzi‡
je Antioch IV Epifanes, witany owacyjnie przez mieszkaæc
ó
w, kt
ó
rzy
w znacznym stopniu przejmowali wzorce kultury hellenistycznej, cho
æ
jeszcze powstrzymywali siŒ od sk‡adania ofiar b
ó
stwom greckiego pan-
teonu, jak np. delegacja sportowc
ó
w wys‡ana na igrzyska do Tyru, kt
ó
ra
zamiast ofiary na cze
Ͼ
tamtejszych b
ó
stw opiekuæczych miasta z‡o¿y‡a
datek pieniŒ¿ny na budowŒ floty.
11
Nowe zwyczaje nie niwelowa‡y przekupstwa, kt
ó
re Antioch IV apro-
bowa‡. Tym razem w 172 r. p.n.e. inny kap‡an jerozolimski, Menelaos,
podobnie jak wcze
œ
niej jego brat Jazon, ofiarowa‡ w‡adcy z dynastii Se-
leukid
ó
w nieco wiŒksz„ sumŒ pieniŒdzy ni¿ jego brat w zamian za miano-
wanie go arcykap‡anem w miejsce Jazona. Menelaos, nie mog„c jednak
sprosta
æ
takim zobowi„zaniom, zmuszony by‡ ukra
Ͼ
tΠsumΠze skarbca
œ
wi„tynnego, co doprowadzi‡o do ostrych konflikt
ó
w pomiŒdzy zwolen-
nikami Jazona i nowego pretendenta do pe‡nionej przez niego funkcji.
W rezultacie Jazon musia‡ opu
œ
ci
æ
JerozolimŒ. Zamieszki, kt
ó
rych unik-
niŒto w momencie przejmowania w‡adzy przez Menelaosa, wybuch‡y na
prze‡omie 169/168 r. p.n.e. tym razem za spraw„ samego Antiocha IV,
kt
ó
ry najpierw ograbi‡ i czŒ
œ
ciowo zniszczy‡
œ
wi„tyniŒ jerozolimsk„, a na-
stŒpnie st‡umi‡ bunty zwolennik
ó
w Jazona wobec w‡adzy Menelaosa,
niszcz„c naj‡adniejsze dzielnice miasta oraz jego mury i dokonuj„c ma-
sakry jego ludno
œ
ci (por. Ant. Jud. XII, V, 4). W celu utrwalenia zapro-
wadzonego
„
porz„dku
”
nakaza‡ wznie
Ͼ
obok wzg
ó
rza
œ
wi„tynnego twier-
dzŒ, kt
ó
r„ nazwano Akra, pozostawiaj„c w niej wojskowy garnizon. Dla
wiŒkszej czŒ
œ
ci
¯
yd
ó
w twierdza zamieszka‡a przez zhellenizowanych po-
gan i renegat
ó
w ¿ydowskich by‡a znakiem obrazy. Jednak jej zbudowanie
zapowiada‡o rych‡„ realizacjŒ zmian, kt
ó
rych mo¿na by‡o siŒ spodziewa
æ
10
V. T s c h e r i k o v e r: Hellenistic Civilisation and the Jews, Philadelphia 1959,
s. 160-169.
11
L.I.A. L e v i n e, jw., s. 252.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]